Агульны агляд
Гэты даклад прадстаўляе вынікі паўгадавога маніторынгу выкарыстання некарэктнай лексікі і мовы варожасці ў дачыненні да ЛГБТК+ у беларускіх анлайн-СМІ. Маніторынг, арганізаваны Журналістамі за талерантнасць, праводзіўся раз на два месяцы і ахапіў 297 публікацый з 36 медыя — як нацыянальных, так і рэгіянальных.
Мэта маніторынгу — сістэматызаваць і ацаніць, як беларускія медыя прадстаўляюць ЛГБТК+ супольнасць, выяўляючы як адкрытую мову варожасці, так і стэрэатыпную, дыскрымінацыйную лексіку. У даследаванні адрозніваюцца «мова варожасці» (як пагроза бяспецы і годнасці) і «некарэктная лексіка» (як форма ўмацавання шкодных стэрэатыпаў без прамога закліку да варожасці).
Асноўныя тэндэнцыі
У першай палове 2020 года 71% публікацый утрымлівалі карэктную лексіку, у той час як 29% — некарэктную. Гэта працяг пазітыўнай дынамікі, зафіксаванай яшчэ ў 2019 годзе, калі ўпершыню колькасць карэктных матэрыялаў перавысіла колькасць тых, што выкарыстоўваюць стыгматызуючую мову.
Аднак паказчык мовы варожасці дэманструе трывожны рост. Калі ў студзені–лютым толькі 4% публікацый утрымлівалі варожыя выказванні, то ўжо ў сакавіку–красавіку гэты паказчык узрос да 14% і захаваўся на тым жа ўзроўні ў маі–чэрвені. Рост адбыўся на фоне пандэміі COVID-19, якая таксама выклікала зніжэнне колькасці матэрыялаў на ЛГБТК+ тэмы.
Нацыянальныя СМІ былі значна больш схільныя да выкарыстання карэктнай лексікі (78% матэрыялаў), у той час як рэгіянальныя ў палове выпадкаў ужывалі некарэктныя выразы.
Бачнасць і фокус
Толькі траціна публікацый была прысвечана ЛГБТК+ тэматыцы непасрэдна. У астатніх выпадках супольнасць згадвалася бегла — у адным-двух сказах, прычым менавіта такія згадкі часцей утрымлівалі стыгматызуючыя тэрміны.
Большасць тэкстаў асвятляла міжнародны кантэкст — толькі 46% публікацый закраналі беларускую рэчаіснасць. Гэта працягвае ранейшую тэндэнцыю адсутнасці інтарэсу да лакальнага ЛГБТК+ жыцця.
Сярод найчасцей ужываных тэрмінаў — «ЛГБТ», «гей» і «гомасексуальнасць». У 17% матэрыялаў зафіксавана выкарыстанне некарэктных выказванняў: «нетрадыцыйная арыентацыя», «сексуальнае меншасць», «гомасексуалізм». У некалькіх выпадках вярнулася рэлігійна зафарбаваная рыторыка — тэрміны «содам» і «содамскі» зноў з’явіліся ў медыяпрасторы.
Формы мовы варожасці
У першай палове 2020 года вылучаліся наступныя рыторыкі, характэрныя для мовы варожасці:
Тэорыі змовы: прадстаўленне ЛГБТК+ як палітычнай сілы, што «захоплівае ўладу» або разбурае традыцыйныя каштоўнасці.
Маральная дыскрэдытацыя: звязванне ЛГБТК+ з пагрозамі для сям’і, дзяцей, грамадскай маралі.
Рэлігійнае асуджэнне: параўнанні з біблейскімі сюжэтамі (Содам і Гамора).
Раўнаванне бачнасці з прапагандай: спробы прадставіць ЛГБТК+ як «ідэалогію» або «дэмаграфічную пагрозу».
Часта гэтыя пасылы пераносіліся з расійскіх інтэрнэт-рэсурсаў і цытаваліся беларускімі СМІ без каментарыяў. Асабліва вызначыліся «Вечерний Могилев» і Dalid.by.
Рэзананс у грамадстве
У 39% публікацый прысутнічалі каментары чытачоў. На буйных платформах — напрыклад, tut.by — асобныя тэксты збіралі сотні каментарыяў. Найбольшая ўвага аўдыторыі была прыцягнутая да:
Петыцыі на 55 000 подпісаў супраць «ЛГБТ-прапаганды» (падтрыманай рэлігійнымі лідарамі)
Прэзідэнцкай кампаніі і публічных заяў кандыдатаў адносна аднаполых шлюбаў
Законатворчых ініцыятыў (напрыклад, пра падвышэнне ўзросту згоды — але толькі для аднаполых адносін)
Міжнародных падзей (выбары ў Польшчы, кандыдатура Піта Бутыджыча ў ЗША)
Культурных спрэчак вакол фільма «II» Влады Сяньковай.
Заключэнне
Нягледзячы на высокі працэнт ужывання карэктнай лексікі ў беларускіх СМІ (71%), першае паўгоддзе 2020 года паказала рост мовы варожасці. Асабліва прыкметна гэта стала з вясны — з сакавіка кожная седьмая публікацыя змяшчала дыскрымінацыйны змест. Для параўнання, у студзені–лютым такіх было толькі 4%.
Рост варожасці, нягледзячы на агульнае скарачэнне матэрыялаў, сведчыць пра тое, што нават фармальна «нейтральная» лексіка можа лёгка ператварыцца ў інструмент для дыскрымінацыі падчас крызісаў — палітычных або сацыяльных.
У гэтых умовах асаблівую каштоўнасць набываюць незалежныя маніторынгі, адукацыя для журналістаў і развіццё крытычнага мыслення сярод аўдыторыі.
Поўны тэкст справаздачы і доступ да базы публікацый даступныя па запыце.
